Беларуская крытыка і літаратурная навука

ў 1940-я – першай палове 1950-х гг.

Пытанні

1. Агульная характарыстыка развіцця крытыкі і літаратуразнаўства ў 1940-я – першай палове 1950-х гг.

2. Літаратурна-крытычная дзейнасць К. Крапівы.

3. Літаратурна-крытычная дзейнасць Р. Бярозкіна.

Літаратура

Беларускія пісьменнікі: біябібліяграфічны даведнік: У 6 т. Т. 1--6. Мн., 1992--1995.

Дорошевич Э., Конон В. Очерк истории эстетической мысли Белоруссии.— М., 1972.

Мушынскі М. Крытыка і літаратуразнаўства // Гісторыя беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: У 4 т .— Мн., 2000.— Т. 3.

Мушынскі М.І. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства. 40-я – першая палова 60-х гадоў.— Мн., 1985.

Уводзіны ў літаратуразнаўства. Хрэстаматыя / Пад рэд. М.А. Лазарука.— 2-е выд., дапр. і дап.— Мн., 1991.

Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.— Мн., 1984–1988.— Т. 1– 5.

1. Агульная характарыстыка развіцця крытыкі і літаратуразнаўства ў 1940-я – першай палове 1950-х гг.

Як ужо адзначалася вышэй, стан беларускага літаратуразнаўства к другой палове 1930-х гг. вельмі моцна пагоршыўся. І толькі напрыканцы 30-х – пачатку 40-х гадоў, як зазначыў М. Мушынскі, з’явіліся прыкметныя сімптомы таго, што крытыка і навуковая думка пры спрыяльных умовах з цягам часу могуць адрадзіцца. Пацвярджаючы свае высновы, даследчык называе з’яўленне ў тагачасным друку артыкулаў Я. Коласа пра Т. Шаўчэнку, К. Чорнага — пра Я. Купалу, М. Гогаля, П. Труса. Заслугоўваюць, на думку вядучага беларускага тэкстолага і гісторыка літаратуразнаўства і крытыкі, быць адзначанымі і артыкулы М. Ларчанкі, у якіх рабілася смелая для свайго часу спроба перагледзець вульгарызатарскія ацэнкі паэм Я. Коласа «Новая зямля», «Сымон-музыка» і спадчыны М. Багдановіча.

У самым канцы 1930-х – пачатку 1940-х гг. прайшлі цікавыя літаратурныя дыскусіі аб крытыцы (1939), паэзіі (1940), прозе (пач. 1941), выдадзены зборнік выяўленых у архівах тэкстаў па беларускай літаратуры XIX стагоддзя (1940), пачаў друкавацца «Нарыс гісторыі старажытнай беларускай літаратуры» М. Дабрыніна (асобнай кнігай ён убачыў свет толькі ў 1952 г.). У 1941 г. быў падрыхтаваны да выдання падручнік для педагагічных і настаўніцкіх інстытутаў «Беларуская літаратура», выдаць які, на жаль, перашкодзіла вайна.

Гаварыць аб развіцці беларускага літаратуразнаўства (менавіта, так бы мовіць, «чыстага» літаратуразнаўства, а не ў повязі з крытыкай, хоць, дарэчы іх разарваць часам даволі цяжка) у часы Айчыннай вайны не прыходзіцца па зразумелых прычынах.

Літаральна адразу ж пасля заканчэння вайны беларускія вучоныя-літаратуразнаўцы прыступілі да актыўнай распрацоўкі пытанняў развіцця нацыянальнага прыгожага пісьменства. У перыёдыцы з’яўляюцца артыкулы, прысвечаныя Я. Купалу (аўтары — М. Ларчанка, С. Майхровіч, Ю. Пшыркоў, М. Лынькоў), Я. Коласу (У. Агіевіч, Ю. Пшыркоў), М. Багдановічу (Н. Перкін, С. Майхровіч, В. Барысенка), К. Каганцу (Р. Шкраба, Л. Фіглоўская), З. Бядулю (М. Смолкін), А. Гаруну (М. Ларчанка). Іх адметнасць — у спробе па-новаму, без спрашчэння, схематызму, вульгарызатарства паглядзець на творчую спадчыну класікаў. Нельга не сказаць і пра смелую для таго часу спробу ўвесці ў літаратурны ўжытак паасобныя забароненыя пісьменніцкія імёны і каштоўныя даследчыя працы рэпрэсаваных аўтараў. Маецца на ўвазе артыкул М. Ларчанкі пра А. Гаруна і ацэнкі, запазычаныя ім з «Гісторыі беларускае літаратуры» М. Гарэцкага».

У шэрагу артыкулаў тагачаснага старшыні Праўлення СП БССР, кіраўніка Інстытута літаратуры, мовы і мастацтва АН БССР, вядомага беларускага празаіка М. Лынькова («Літаратура народа», «Адвечная песня») праглядаліся падыходы да выпрацоўкі новай канцэпцыі гісторыка-літаратурнага працэсу і своеасаблівыя заклікі да распачынання працы над новай «Гісторыяй беларускай літаратуры». Пэўны і даволі ўдалы разбег, які ўзяло беларускае літаратуразнаўства адразу ж у першыя пасляваенныя гады, быў перапынены ідэалагічнымі кампаніямі (барацьба з «касмапалітызмам» і «буржуазным нацыяналізмам»). Да ўсяго яшчэ ўладарыла «тэорыя бескафліктнасці». Па гэтай прычыне намаганні беларускіх літаратуразнаўцаў пачалі скіроўвацца не на стварэнне буйных праблемных прац і абагульняючых гісторыка-літаратурных даследаванняў, а на напісанне крытыка-біяграфічных нарысаў па творчасці асобных пісьменнікаў, а таксама на падрыхтоўку вучэбна-метадычнай літаратуры, праграм, хрэстаматый і дапаможнікаў для сярэдняй і вышэйшай школ. Так, у 1949 г. з'явіліся кнігі «Янка Купала» Я. Мазалькова, у 1951 г. — «Якуб Колас» Ю. Пшыркова, «Вобраз станоўчага героя ў творчасці Якуба Коласа» М. Барсток, «Аркадзь Куляшоў» Н. Перкіна, «Эдуард Самуйлёнак» В. Вольскага. У наступным годзе пабачылі свет нарысы «Творчасць Петруся Броўкі» Н. Перкіна, «Пятро Глебка» М. Барсток, «Янка Лучына» С. Майхровіча, «Якуб Колас» (на рускай мове) Я. Мазалькова, зборнік матэрыялаў, прысвечаных Я. Купалу, зборнік артыкулаў У. Карпава «Па шляху сталасці», а таксама грунтоўная праца «Беларуская літаратура. Старажытны перыяд» М. Дабрыніна. 1953 год адзначаны з'яўленнем кніг «Проза Якуба Коласа (дакастрычніцкі перыяд)» А. Семяновіча, «Драматургія Кандрата Крапівы. Нарысы аб станоўчым героі» Я. Усікава, «Янка Купала. Творчасць перыяду рэвалюцыі 1905—1907 гадоў» В. Івашына. У 1954 г. выйшлі з друку зборнік артыкулаў «Літаратура і жыццё» У. Агіевіча і шэраг прац Ф. I. Куляшова, прысвечаных творчасці М. А. Някрасава, А. П. Чэхава.

Прыгаданыя і некаторыя іншыя кнігі, зборнікі сталі ўдалым пачаткам больш актыўнага вывучэння гісторыі літаратуры. Каштоўна тое, што творчасць пісьменнікаў XIX — пачатку XX ст. разглядалася ў сувязі з нацыянальна-вызваленчым рухам на Беларусі, са зменамі, якія адбываліся ў глыбінях народнага жыцця. Вялікае значэнне для беларускай навуковай думкі і паспяховай выпрацоўкі літаратуразнаўчай метадалогіі меў зварот даследчыкаў да катэгорыі народнасці, народных вытокаў мастацтва. Менавіта ў святле гэтых паняццяў аналізаваў Ю. Пшыркоў творчасць Я. Коласа, М. Ларчанка — Ф. Багушэвіча, Я. Мазалькоў — Я. Купалы. Але ўсталяванне новых літаратуразнаўчых падыходаў ішло з вялікімі цяжкасцямі. Вульгарныя сацыёлагі не хацелі здаваць ранейшых пазіцый. Гэта бачна з выступленняў С. Васілёнка («Фальсіфікатары і невукі». — «Литературная газета», 4 октября 1947 г.), Л. Бэндэ («Невуцтва і абарона нацыяналізму» — Літ. і мастацтва, 31 студзеня 1948 г.), В. Гальперына («Аб рэштках буржуазнага нацыяналізму ў беларускім літаратуразнаўстве» — Літ. і мастацтва, 12 мая 1948 г.). Тут вядомыя беларускія даследчыкі беспадстаўна абвінавачваліся ў наўмысным скажэнні гісторыі літаратуры, у рэабілітацыі пісьменнікаў, якія нібыта прапагандавалі рэакцыйныя погляды — тэорыю «адзінай плыні» ў нацыянальнай літаратуры, месіянскую ролю інтэлігенцыі і г. д. Беларускія вучоныя (В. Барысенка, Н. Перкін, Ю. Пшыркоў і ішп.) рашуча абверглі вульгарызатараў, паказалі метадалагічную заганнасць іх пазіцыі, што станоўча паўплывала на далейшае развіццё беларускага літаратуразнаўства.

Своеасаблівым падагульненнем дзейнасці даследчыкаў на працягу ўсяго пасляваеннага дзесяцігоддзя сталі «Нарыс беларускай савецкай літаратуры» (1954, на рус. мовс) і «Нарысы па гісторыі беларускай літаратуры» (1956), падрыхтаваныя Інстытутам літаратуры АН БССР. У гэтых працах выразна адбіліся і моцныя, і слабыя бакі тагачаснага літаратуразнаўства. На аснове аналізу канкрэтнага матэрыялу тут дадзена перыядызацыя літаратурнага працэсу, ахарактарызавана творчасць шэрагу пісьменнікаў, вызначана іх месца ў літаратуры. У структурным плане «Нарыс...» і «Нарысы...» прадугледжвалі агульную характарыстыку адпаведных перыядаў развіцця літаратуры і паасобныя манаграфічныя характарыстыкі, прысвечаныя найбольш буйным мастакам слова. Інакш кажучы, гэтыя даследаванні паводле сваёй будовы набліжаліся да тыпу «Гісторыя літаратуры». Фактычна сваім з'яўленнем яны і рыхтавалі глебу для больш глыбокіх, абагульняючых прац. Былі ў дадзеных кнігах і істотныя недахопы. Так «Нарыс...» быў вельмі бедны на канкрэтны гісторыка-літаратурны матэрыял. Імёны многіх пісьменнікаў 20—30-х гг., а таксама і іх творы па незалежных ад даследчыкаў прычынах нават не прыгадваліся, не кажучы пра іх аналіз і ацэнку. Зусім відавочна, што такі падыход звузіў і спрасціў агульнае ўяўленне пра шляхі развіцця беларускай літаратуры савецкага перыяду. Не адпавядалі сапраўднасці і ацэнкі многіх літаратурных з'яў. У першую чаргу гэта датычылася літаратурных аб'яднанняў «Узвышша», «Полымя», БелПП, сутнасці тагачасных дыскусій, спрэчак, увогуле літаратурна-творчага жыцця. У характарыстыках і ацэнках панаваў вульгарна-сацыялагічны погляд, тэндэнцыйны падыход. «Нарыс...» нёс у сваім змесце і сур'ёзныя тэарэтыка-метадалагічныя хібы і пралікі. Яны праявіліся ў тым, што аб'ектыўныя заканамернасці літаратурнага развіцця даследчыкі не выводзілі з канкрэтнага матэрыялу на падставе яго ўсебаковага вывучэння і аналізу, а толькі дэкларавалі. Па сутнасці, мела месца паўтарэнне таго, што было дасягнута ў публікацыях пачатку 50-х г. Новага зруху ў гэтым плане аўтары «Нарыса...» не зрабілі. Ды нават і шэраг цікавых назіранняў і вывадаў, зробленых папярэднікамі, напрыклад у асэнсаванні катэгорыі народнасці, не быў выкарыстаны і ўзбагачаны. Навуковы ўзровень «Нарыса...» зніжала недастатковая ўвага да мастацкай формы, да моўна-стылявых, структурных, жанравых асаблівасцяў твора. Усё гэта было зака-намерным вынікам шматгадовага ўздзеяння на даследчую думку заганных вульгарызатарскіх канцэпцый, якія ігнаравалі эстэтычную прыроду мастацтва і спецыфіку літаратуры як форму вобразнага адлюстравання рэчаіснасці. Многія істотныя недахопы, якія ўласцівы «Нарысу...», былі пераадолены ў «Нарысах...», выдадзеных як вучэбны дапаможнік для студэнтаў ВНУ рэспублікі. У кнігу ўведзены раздзелы па гісторыі старажытнай літаратуры і літаратуры XIX — пачатку XX ст., што адразу змяніла агульнае ўяўленне пра мастацкую, духоўную спадчыну беларускага народа і шляхі, якія прайшло нацыянальнае прыгожае пісьменства ў сваім развіцці. З'явіліся і асобныя манаграфічныя характарыстыкі пісьменнікаў савецкай пары (Э. Самуйлёнак, П. Трус, некаторыя іншыя). Пэўным чынам адрозніваўся і падыход да разгляду літаратурных з'яў, іх аналіз, погляд на літаратурны працэс, на творчасць асобных пісьменнікаў. Знікалі ранейшыя спрошчаныя фармулёўкі, схаластычныя сцвярджэнні і вывады вульгарна-сацыялагічнага характару. Але гэта быў толькі пачатак сур'ёзнай працы па грунтоўнаму перагляду спадчыны вульгарызатараў і дагматыкаў ад навукі. Разам з тым у «Нарысах...» засталося нямала супярэчлівых характарыстык, аўтары якіх імкнуліся даць сваю трактоўку той ці іншай з'явы, але гіпноз ранейшых ідэалагічных установак і ўяўленняў стрымліваў іх. «Нарысам...» як гісторыка-літаратурнай абагульняльнай працы яшчэ не ставала якаснай навізны і сапраўднай аб'ектыўнасці.

На пераадоленне ўласцівых «Нарысам...» недахопаў і выпрацоўку цэласнай канцэпцыі гісторыі нацыяпальнай літаратуры і былі скіраваны галоўныя намаганні беларускіх даследчыкаў другой паловы 1950-х – першай паловы 1960-х гг.