Пайдалы кендерді ауыр ортада байыту технологиясы

Кендерді ауыр суспензияда алдын-ала байыту арқылы қалдыққа шығарылатын зат үлесін 25 тен 80%-ға дейін жеткізуге болады, осыған сәйкес байыту фабрикаларының өнімділігін 1,5-2 есе көтеруге болады. Бұл жағдайда капиталдық шығын 1,0-1,5 жылда ақталады, кеннің өңделу құны 25-30%-ға төмендейді.

Процестің жоғарғы дәлдігі және технологиялық тиімділігі суспензияларда қалдыққа кеткен өнімдерді және құнсыз кендерді байытуға мүмкіндік береді. Осы әдіспен кейбір гравитациялық байыту фабрикаларының қалдықтарын өңдеуге болады.

Суспензиялық процесс көбінде қиын байытылатын ірілігі 0,8 (0,2)мм-дейінгі пайдалы қазындыларды өңдеуде қолданылады.

Технологиялық схемаларда суспензиялық процесс көмекші немесе дайын өнім беретін процестер ретінде қолданылуы мүмкін. Көмекші процесс ретінде полиметалл кендерін байыту тәжірибесінде кеңінен қолданыс тапқан. Осында, технологиялық схеманың басында кеннен 35% дейін породалық заттар алдын-ала бөлініп алынады (Зырян байыту фабрикасы; Италиядағы кен байыту фабрикалар ж.т.б.).

Негізгі процесс ретінде суспензиялық процесс көмір байыту фабрикаларында, хром, марганец, темір және тағы басқа кен байыту фабрикаларында кеңінен қолданылады.

Байыту процесінің тереңдігіне қарай суспензиялық процесс отсадкалаумен, магниттік сепарациямен, флотациямен және жинағыш столдарда байытумен бірге қолданылады.

Әдебиет: 1-нег. [130-177]

Бақылау сұрақтары:

1. Ауыр ортада байытудың теориялық негізі?

2. Ауыр суспензияның негізгі реологиялық сипаттамалары және олар неге тәуелді?

3. Ауыр суспензияда байытуда қолданылатын сепараторлардың түрлері және олардың айырмашылығы?

4. Ауыр ортада байыту қандай мақсатты көздейді?

5. Минералдық суспензиялардың қасиеттері?

6-Дәріс. Тұрақты және өзгермелі бағытты ағымдарда байыту

Минералдық түйіршіктерді тығыздығына қарай тұрақты және өзгермелі бағытты ағымдарда байыту ауырлық күш өрісінде және ортаның гидро-не аэрогидродинимикалық әсерімен жүргізіледі. Тік өзгермелі ағымды бағытта байыту отсадка (шөктіру) деп аталады.

Отсадка ( шөктіру)

Отсадка минералды түйіршіктердің шайқалмалы бөлу ортада жылдамдық қозғалыстарының әртүрлі болуына негізделген. Орта ретінде негізінде су, өте сирек ауа пайдаланылады.

Бастапқы зат (1) әдетте екі (камералы) (8) отсадкалау машинасының (1а сурет) торының үстіне түседі де біркелкі қабатты болып жайылады. Тордың тесіктері арқылы ортаның ағыны жоғары және төмен бағытта шайқалып тұрады. Соның нәтижесінде ауыр (3), жеңіл (5) және олардың қауышпаларынан (4) тұратын түйіршіктердің қабаттары пайда болады. Екі камерада да (6) қабаттар жеке бөлініп шығарылады. Ауыр фракция арнаулы қақпақты қондырғы (7) (олар жазықты не тік әртүрлі конструкциялы қақпақты жырықтар) және тор (2) арқылы, жеңілдері машинаның шетіндегі табалдырығы арқылы шығарылады. Режим бойынша 3,4 қабаттар өздеріне сәйкес камералардан тыс шықпауы көзделінген.

Материалдың тығыздығына байланысты қысылымды жағдайда бөліну заңдылығы отсадкалауда тек түйіршіктердің жүзгінді қабатта бөлінуімен ғана емес, сол сияқты екшелену нәтижесіменде анықталады. Минерал түйіршіктерінің қозғалысына бөлгіш ортаның салмағы, ортаның гидростатикалық кедергі күші және екпінді күші минералдардың бір-бірімен үйкелу және соғылуына және аппараттың қабырғасымен соғылуынан шығатын механикалық күштерде әсер етеді.

Ортаның жоғары көтерілу ағынын әсерімен бөлінетін түйіршіктердің араласы қопсиды және шөгу жылдамдығы ағымның жылдамдығынан кіші жеңіл түйіршіктер жоғары жылжиды да, ал ауыр түйіршіктер жүзік түрінде қалады. Ағын төмен қарай бағытталғанда, керісінше, ауыр түйіршіктер ағынмен бірге үлкен жылдамдықпен төмен қозғалады да, минерал түйіршіктер қабаты тор үстінде нығызданады. Жоғары-төменгі ағымның көп рет әрекетімен материал қабаттарға бөлінеді: жеңіл минерал түйіршіктері жоғарғы қабатқа жиналады да, ал ауыр түйіршіктер ортаның кедергісін жеңе отырып астыңғы қабатқа түседі. Ауыр тығыздықты минералдардың ұсақ түйіршіктері төмен бағытталған ағымның сору күшімен ауыр ірі түйіршіктердің арасындағы саңлаулар арқылы қозғалады да, олардың астына түсіп, машинаның торы арқылы өтеді.

Жеңіл минералдардың ұсақтарыда олардың ірілерінің арасымен төмен түседі, бірақ ауыр минерал ірі түйіршіктерінің арасына ол қабаттың тығыздығына байланысты өте алмайды. Осының нәтижесінде минерал түйіршіктері тор үстінде мынадай кезекпен орналасады: ауыр минералдардың ұсақтары, оның үстінде ірілері, одан кейінгі үстінгі қабаттарда жеңіл минералдардың ұсақтары, одан кейін ірілері. Түйіршіктердің осылай орналасуына судың шайқалуынан туатын материалдың екшеленуі үлкен әсер етеді.

Сурет-20. Отсадка процесі сұлбасы (а) және оның циклдері

б - гармоникалық; в-Майердікі; г- Берданікі; д-Томастікі; е-ортаның жылжуы; ж- жылжу жылдамдығы.

Ірі материалды отсадкалауда тор үстіндегі материал қабаты (кен байытылғанда 3-5 мм, ал көмір үшін 10-13мм) табиғи төсеніш деп аталады. (19-сурет а.). Оның оңтайлы қалындығы түсетін материалдың ішіндегі ең ірілерінің диаметрлерінен 5-10рет үлкен болуы керек. Төсеніштің қалындығы артқан сайын минералдардың бөліну дәлдігінің төмендеуі қабаттың қопсуының аздығына байланысты (гидростатикалық кедергі жоғарлап кетеді), ал төсеніш қалындығы аз болғанда қабаттың тұрақсыздығын тудырады. Оған себеп болатын ағымның әр жерінде жылдамдықтың өсуі, материалдың араластырылуы және байыту өнімдерінің өзара бір-біріне өтуі. Ұсақ кенді материалды (3-5 мм төмен) және көмірді (10-13 мм төмен) байытуда тор үстіне жасанды төсеніш (9) салынады. Ол үшін әртүрлі материалдар пайдаланылады (ұсақ металды бытыра, ферросилиций және т.б.).

Олардың тығыздықтары жеңіл минералдікінен үлкен, ауыр минералдікінен кіші, ал ірілігі бөлінетін түйіршіктердің ең ірілерінен 2,5-6 есе үлкен болуы қажет. Жасанды төсеніш «тор» ролін ойнайды деуге болады. Ол ауыр түйіршіктерді өткізеді де жеңілдерін өткізбейді. Жасанды төсеніштің қалындығы және тығыздығы артқан сайын, және түйіршіктердің пішіні әр түрлі болған сайын оның өткізуі төмендейді, әсіресе ірі түйіршіктерді. Төсеніш биіктігі бастапқы зат ішінде ауыр түйіршіктер көп болған сайын аз, ал көп болған сайын жоғары болуы керек. Әдетте төсеніш биіктігі оның түйіршіктерінің ең үлкен диаметрінен үш есе артық болуы керек, ал төсеніш үстіндегі қабаттың қалындығы бастапқы зат ішіндегі ең ірі түйіршіктің диаметрінен 20 есе үлкен болуы қажет.

Ортаның тік бағытта қозғалуының (S) заңдылықтары және оның жылдамдығының әр уақытта өзгеруі отсадка циклімен сипатталады (19-сурет . б-д). Оны анықтайтындар көтерілу (Z_в), үзіліс (Z_ү) және ортаның төмен түсуі (Z_н). Тәжірибе жүзінде негізгі циклдер көтерілу жылдамдығымен (V_в) төмен ағу жылдамдығымен (V_н) гармоникалық (19-сурет б.) теңдігімен және олардың әрекет ету уақытымен (t_b=t_k) сипатталады; Майер циклы (19-сурет. в)-ортаның көтерілу, төмен түсуінің тездігімен және үзілістің ұзақтығымен; Берда циклі ( 19- сурет. г) көтерілу жылдамдығының аздығымен және үзілістің жоқшылығымен ; Томас циклі (19-сурет. д) көтерілуінің аз жылдамдығымен, ал төмен түсуінің үлкен жылдамдығымен сипатталады. Цикл элементтерінің ұзақтарын өзгерту материалдың бөліну процесін реттеуге мүмкіндік береді.

Мысалы, ұсақ жеңіл түйіршіктер сұрыпталмаған көмірді байытқанда ауыр фракцияға кетпес үшін төмен бағытта қозғалатын ортаның ағымын қысқа мерзімде әрекет ететін циклы қолданылады. Цикл сипатта отсадка процесіне тек ортаның шайқалу жиілігі -100 мин^-1 ден төмен болғанда ғана айтарлықтай ірі материалды отсадкалауда қолданылатын болғанда ғана айтарлықтай нәтиже береді.

Ортаның шайқалуының жиілігі мен амплитудасы отсадкалауда тек ірілігімен ғана емес, байытылатын заттың тығыздығымен анықталады. Түйіршіктердің максимальды диаметрлері мен тығыздығы артқан сайын амплитуда жоғары болуы керекте, ал ортаның шайқалу саны төмен болуы қажет. Шайқалу саны азайған сайын жоғары ағатын ағым жылдамдығы қамтамасыз етіледі, шайқалу амплитудасы, төсеніштің жоғары көтерілуі және оның қопсу дәрежесі өседі. Бірақ отсадкалау процесінің тұрақтылығы төмендейді, процестің өнімділігінің бастапқы заттың ірілігі мен фракциялық құрамының өзгеруіне тәуелділігі артады. Шайқалу саны өскенде процестің тұрақтылығы артады, бірақ төсеніштің қопсу дәрежесі төмендейді. Шайқалу санының қажетті мөлшерін қысылу жағдайында ең ірі ауыр түйіршіктерін жүзінде түрінде ұстауға қажетті жоғары бағытта қозғалатын ағымның жылдамдығының қажеттілігімен анықтауға болады. Осы жағдайда ортаның үдеуі ауырлық салмақтың үдеуінен аспайды.

Отсадкалау процесін сулы ортада реттейтін факторға тор астына берілетін су мөлшері жатады. Ол жоғары ағымның жылдамдығын және төсеніштің қопсуын өсіреді, төменгі ағымның жылдамдығын және ұсақ кластардың тор астына түсуін азайтады, жеңіл фракцияның машинаның шығару табалдырығына қарай қозғалуына көмектеседі. Тор астына берілетін судың шығынын өсіру әдетте, тор астына түсетін өнімнің шығымын азайтады және оның сапасын арттырады, бірақ ауыр минерал түйіршіктерінің ағызындыға кетуін өсіреді, судың шығынын азайту кері нәтижеге әкеледі. Материалдың ірілігі өскен сайын тор астына берілетін судың жылдамдығы өседі, бірақ 0,6 см³/с-нен аспауы қажет. Бастапқы түсетін пульпаның сұйықтығы С:Қ=2:1 ден (массасы бойынша) аспауы керек. Олай болмағанда үлкен жылдамдықты жазық ағын төсеніш үстіндегі қабатты қопсытып түйіршіктердің тығыздығына қарай бөлуін қиындатады. Судың жалпы шығыны байытылатын зат ірілігі өскен сайын жоғарлайды: кен байытылғанда 3,5 нан 8,0 м³/т дейін, көмір байытылғанда 2,3 –тен 6,0 м³/т өседі. Тор астына берілетін су үлесі жалпы шығынның 40-70% құрайды. Оны бермей қою қанағатты нәтиже алуды қиындатады.

Сурет-21. Отсадкалау машиналарының принципті сұлбалары:

а-поршенді; б- қозғалмалы түпті.

Отсадка процесіне кен 0,25 тен 0,5 мм дейін ал көмір 0,4-0,9 дан 100-150 мм дейін ірілікте түсіріледі. Бастапқы заттан шламды затты бөлу олардың бөлінуінің қиындығымен және ірі кластарды бөлуге тигізетін залалдарымен байланысты. Бастапқы заттың ірілігінің жоғарғы шегі технологиялық мүмкіндіктермен емес, отсадкалау машиналарының конструкциялық ерекшеліктерімен байланысты, әсіресе ауыр фракцияны шығаратын қондырғылардың түрімен. Байыту тиімділігін арттыру үшін бастапқы зат електермен ірілік кластарға бөлініп, әр класс жеке машиналарға түсіріледі. Әр класс ішіндегі түйіршіктердің іріліктерінің ара қатынасын табу үшін қысыла шөгу жағдайында табылатын бірдей шөгу коэффициенті пайдаланылады. Кен байытылғанда ірілік кластарға бөлуге ірілігі 5-6 мм ден артық материал алынады. Ұсақ материал байытылғанда олар ірілік кластарға бөлінбейді, тек жасанды төсеніш қолданылады. Көмір байыту алдында екі машиндық кластарға бөлінеді. Әдетте, олардың шектік размерлері 13 не 10 мм етіп алынады. Әр класс байыту алдында шламсыздандырылады да, жеке байытылады. Шламсыздандырылмаған материалды байыту технологиялық тұрғыдан қарағанда қажеті аз. Сондықтан фабрика жобалауда олар қарастырылмайды.

Отсадкалаудың тиімділігі түйіршіктер размерлері және минералдар тығыздықтарының айырмашылықтары үлкен болғанда ғана жоғары болады. Сондықтан отсадка ірі және орташа сепкілді мысалы, темір және марганец сияқты ұнтақтауды қажет етпейтін кендерді, сол сияқты минералдарының тығыздық айырмашылықтары жоғары (көмір, шашыранды кендер) кендерді байытуға кеңінен қолдану тапты. Материал ірілігі төмендеген сайын тығыздығы бойынша бөлу дәлдігі төмендейді. Себебі ортаның тұтқырлығы артады, ағымның иірімділігі өседі. Байытылу өнімдерінің өзара жоғалымы артады.

Машинаға түсетін заттың мөлшері артқан сайын оның қозғалу жылдамдығыда өседі, ол тор асты өнімнің шығымын азайтады және сапасын жоғарлатады. Керісінше жүк азайған сайын тор асты өнім шығымы азаяды, ал сапасы төмендейді. Сондықтан тиімді байыту жоғарғы мәні машинаның белгілі үлесті өнімділігі болғанда ғана орын алады. Ол заттың ірілігіне, байытылған өнімнің сапасына қойылатын талапқа және машинаның конструкциялық құрылымына байланысты көмір байытылғанда 5 тен 30 т/( см²) , ал кен байытылғанда 2 ден 16 т/( см²) тең.

Энергияның үлесті шығыны 0,3 те 0,7 кВт с/т тең. Отсадкалау машинасының өнімділігі оның төсеніш ауданына және белгілі байытылатын материалдың үлесті өнімділігіне тәуелді.

Қазіргі кезде отсадкалау машинасының 90 түрлері белгілі. Оларда ортаның шайқалуы поршеннің, тордың, диафрагманың және қысымды ауа бергіштің көмегімен жүзеге асырылады.

Поршенді отсадкалау машинасы (сурет-20, а), өнімділігі 1,0-8,0 т/с ірі және орташа ірілікті кен және көмірге қолданылады. Олар әр қайсысы түбіне жетпейтін қалқашалармен (5) екі өзара қатнасатын бөлімшелерге бөлінген екі, үш, не төрт камералардан (4) тұрады. Жинағыш бөлімінде тор орналасқан (1), соның үстінде материал тығыздығына қарай бөлінеді. Судың шайқалуы (100-300 мин^-1 поршен бөліміндегі поршенмен іске асады. Жоғары-төмен поршеннің қозғалуы және судың шайқалу амплитудасы (40-80 мм) эксцентрикті механизммен (3) орындалады.

Қозғалмалы түпті отсадкалау машинасының (сурет-20, б), өнімділігі 25 т/с жетеді. Олар ірі және орташа ірілікті (3-40 мм) жуылған марганец және темір кендеріне қолданылады, екі , үш және төрт секциялы торлардан (1) (жұмыс ауданы 2,9-4,0 мм) тұрады. Қозғалыс (10-80 мм) эксцентрикті механизм арқылы (3) орындалып, жоғары және төмен ағымды тудырады (шайқалу саны минутініне 180 –ге жетеді). Материалдың тор бойымен жылжуына корабтың көлбеулігі (~50) және тор секцияларының баспалдақтары болуы мүмкіндік тудырады. Қазіргі кезде поршенді және қозғалмалы түпті машиналар шығарылмайды. Олардың орнына фабрикаларда поршенсіз не үзілімді ауалы және диафрагмалы машиналар шығарылады. Олардың үлесті өнімділіктері жоғары және су және энергия шығыны аз.

Поршенсіз не үзілімді ауалы машиналар (сурет-21) көмір, марганец және темір кендері үшін кеңінен қолданылады. Оларда су ағымының жоғары-төмен қозғалуы үзілімді қысыммен машинаның ауалы бөліміне берілетін ауа арқылы орындалады. Ауаның үзілімді берілуі арнаулы роторлы не клапанды типті золотникті қондырғылармен іске асады. Олардың көмегімен қажетті отсадкалау циклін тудыруға, циклдің жиілігін және ортаның циклін тудыруға, циклдің жиілігін және ортаның шайқалу амплитудасын реттеуге болады. Шайқауға қажетті ауаның қысымы 0,025-0,06 МПа мөлшерінде. Материалдың қабаттарға бөлінуін реттеу үшін бұлардада тор астына су беріледі.

Сурет-22. Ауалы қозғалмалы отсадкалау машиналарының принципті сұлбалары:

а-ауалау камерасы бұйірде орналасқан; б-ауалау камерасы екі жақты бұйірде орналасқан; в-қосақты орталық камералы; д-сұғындырмалы тор асты камералы; е-ауалау камерасы тор үстінде екі жақты қозғалысты машиналар.

Отсадкалау машиналары ауалы камералардың бүйірлі (сурет-21 а-в) тор асты (сурет-21. г.д.) және тор үсті (сурет-21.) поршенсіз болып бөлінеді. Біріншілерінде үзілімді ағымның отсадкалау торының ауданына біркелкі жылдамдығын тудыру үшін ауалы және отсадкалау бөлімдерінің арасындағы қалқаншалар шетіне гидравликалық айналып өтпеліктер қойылған, екіншіден машинаның ағымды бөлімі әртүрлі қиынды каналдарға бөлінген.

Қазіргі кездегі отсадкалау машиналары тура ағымды, екі және үш сатылы болып шығарылалы. Олар бастапқы затты машинаның бүтіл көлденеңін қамти біркелкі бөлініп түсірілуі үшін арнаулы түсіріш қондырғымен жабдықталған. Сол сияқты оларда көмірді 0,5 мм класы бойынша шламсыздандырып және тасымалдау суының белгілі бөлегін шығарып тастауға, ауыр өнімді шығаруға арналған автоматты қондырғымен жабдықталған. Көмірді байыту үшін отсадкалау аудандары 8,12,18,24 м² және өнімділіктері 650 т/с жететін машиналар қабылданған.

Ауалы камералалары бүйірден орналасқан ТМД-да шығарылатын машиналарының ішіндегі ең жетілдірілген түрлері: ОМК типті машиналар өнімділіктері 120-130 т/с, бұлар ұсақ көмір байытуға қолданылады; ОМШ үлкен шекте сұрыпталған және ірі көмірге арналған өнгімділіктері 160-240 т/с және ОПМ 22-ОПМ 25 ірілігі 4 мм дейін ұсақ кенді байытуға қолданылады. Олардың өнімділіктері 40-75 т/с.

Әдебиет: 1-нег. [370-383]

Бақылау сұрақтары:

1. Отсадкалау процесінде минерал түйіршіктерінің қозғалысына не әсер етеді?

2. Отсадкалау процесінің циклдары?

3. Минерал түйіршіктерінің тор үстінде орналасу кезегін түсіндіру?

4. Су қозғалысының (шайқалуын) минерал түйіршіктерінің бөлінуіне тигізетін әсері?

5. Отсадакалау машиналарының түрлері?

7-Дәріс. Сулы ортада отсадкалау. Отсадкалау машиналары

Гравитациялық байыту процесінің ішінде отсадка ең жиі қолданылатын және ең өнімді процесс.

Отсадка деп әртүрлі минералдар түйіршіктерінің (кесектерінің) тік бағытта жоғары-төмен қозғалатын су не ауа әсерімен тығыздықтарына қарай бөліну процесін атайды. Отсадка процесі отсадкалау машиналарында атқарылады. Бастапқы өңделінетін зат сумен бірге отсадкалау машинасының ішіндегі (камерада) тор бетіне түсіріледі. Камера ішіндегі су (тор астындағы) арнаулы қондырғымен тік бағытта шайқалмалы қозғалысқа келтіріледі. Осыған сәйкес тор бетіндегі зат тығыздығымен ірілігіне қарай қабаттарға бөлінеді. Астыңғы қабаттарда ауыр өнім жинақталады да, ал жоғарғыларда –жеңіл.

Отсадкалау процесінің (сол сияқты барлық байыту процестерінің) негізін түсіну үшін қажетті жай- сол процесте минерал түйіршіктеріне қандай күштер әсер ететінін білу керек. Әр түрлі минералдар түйіршіктерінің бір-бірінен жақсы бөлінуі соларға әсерлерін тигізетін күштердің айырмашылығына байланысты.

Неғұрлым олардың айырмашылығы үлкен болса, соғұрлым минералдар түйіршіктері жақсы бөлінеді. Енді отсадка процесінде қандай күштердің және басқада факторлардың түйіршіктерге тигізетін әсерін таңдайық.

Бірінші күш – салмақ күші. Ол минерал түйіршігінің тығыздығымен көлемі (диаметріне байланысты) және Архимед заңымен анықталатыны белгілі. Екінші күш судың жоғары бағытта қозғалысынан туатын оның көтеру күші. Үшінші күш- бастапқы затпен бірге түсетін судың горизонталь бағытта ағызу күші. Сонда түйіршіктің тор үстінде қозғалу бағыты осы үш күшке тең әсерлі күштің бағытына сай болады.

Жеңіл түйіршіктер (кесектер) төмен шөкпейтін бет (жоғарғы) қабаттарда жиналады да, ал ауырлары төмен бағытта жылжып, астыңғы қабатқа жиналады. Міне, осылай екі қабатқа бөлініп жиналған әртүрлі минералдар түйіршіктерін камерадан үздіксіз шығарып отыру қажет. Жеңіл минерал жиналған үстіңгі қабат отсадкалау машиналарының барлық түрлерінде бастапқы затпен бірге түсетін судың ағызу күшімен камераның екінші басынан асып шығады.

Төменгі қабатта жиналған ауыр минерал түйіршіктері (кесектері) бастапқы заттың ірілігіне байланысты екі түрлі әдіспен камераның түбіне түседі. Егер түйіршік 5 мм-ден артпаса онда олар тордың тесігі арқылы өтеді де, ал одан ірі зат байытылса төменгі қабат тор тесігінен емес, әдейі жасалған үлкен жарықша тесіктен өтіп жиналады. Камера түбіне жиналған зат көбінде шөмішті элеватор арқылы үздіксіз шығарылып отырады.

Төменгі қабатқа жиналып шығатын өнім ауыр фракция, ал үстіңгі қабатқа жиналатын өнім жеңіл фракция деп аталады. Егер кен байытылса ауыр фракция концентрат ретінде алынады. Себебі құрамында бағалы зат бар минералдардың көбінің тығыздығы тау-жыныс минералдарының тығыздығынан артық болады. Егер көмір байытылса жеңіл фракция концентрат ретінде алынады. Себебі көмірдің тығыздығы (1,2-1,4) барлық минералдардың тығыздығынан аз.

Отсадка процесінің (сол сияқты басқада барлық байыту процестерінің) тиімділігі концектратқа шығатын бағалы заттың шығынымен ғана емес, сонымен бірге оған «бөтен» минералдар көп не аз шығуымен анықталады. Отсадканың тиімділігіне бірден-бір әсер ететін фактор - оған түсетін бастапқы заттың (кен не көмір) ірілігі. Әдетте, бастапқы заттың ірілігі артқан сайын процестің тиімділігі өседі. Керісінше- оның ірілігі төмендеген сайын процестің тиімділігі төмендейді. Сондықтан ұсақ зат отсадкаланғанд процестің тиімділігін жоғарлату үшін арнаулы жағдай жасалынады: тордың үстіне тығыздығы бастапқы зат ішіндегі ауыр минералдардың тығыздығынан аз, ал жеңіл минералдың тығыздығынан жоғары арнаулы зат түйіршектері салынады. Ол зат ж а с а н д ы т ө с е н і ш деп аталады. Оның түйіршіктерінің диаметрі тордың тесіктерінің диаметрінен үлкен болуы керек. Енді оның атқаратын ролін қарастырайық. Төсеніш түйіршіктеріне де жоғарыда келтірілген күштер әсер етеді. Соның нәтижесінде төсеніш түйіршіктері тығыздықтарына сәйкес жеке қабат жасайды. Ол қабат ауыр және жеңіл фракциялар жасайтын қабаттардың аралығына орналасады. Соның нәтижесінде жоғарғы қабаттағы (жеңіл фракция) түйіршіктердің төменгі қабатқа өтуі қиындайды да ауыр фракция (концентрат) сапасы артады. Астыңғы қабатқа төсеніш арқылы тек ауыр түйіршіктер ғана өтеді. Жасанды төсеніш ретінде әртүрлі заттар қолданылады.

Олар минералдар, табиғи және жасанды заттар болуы мүмкін. Тек ол заттың тығыздығы байытылатын кен құрамындағы минералдардың тығыздығынан айырықша болса болды.

Ірі кесекті зат байытылғанда жасанды төсеніш қолданылмайды, ол кен кесектерініңөзінен пайда болады. Оның мәнісі мынада. Ірі кесекті кен байытылғанда көпшілік жағдайда бірден даяр концентрат алу мақсаты емес,тек кеннен тау-жыныс минералдарының негізгі массасын бөліп шығару мақсаты қойылады. Ол үшін кен құрамындағы минералдарды бірінен бірін толық ажыратудың қажеті жоқ. Кен тек тау-жыныс минералдарының денінің ажырап босауына мүмкіндік беретін ірілікке дейін ғана ұсатылады. Бұл жағдайда бағалы минералдар толық ажырамай, бірсыпырасы тау-жыныс минералдарымен біртұтас күйде қалады. Демек, процеске түсетін кенде таза тау-жыныс минералдарынан тұратын кесектер, тек бағалы минералдардан тұратын кесектер және әлі де ажарамай тұтасқан күйде қалған кесектерде кездеседі. Ондай кесектердің тығыздығы құрамындағы бағалы (ауыр) минералдың мөлшеріне қарай өзгереді: неғұрлым көп болса соғұрлым кесектің тығыздығы артады және керісінше. Осының нәтижесінде тор үстінде кесектер тығыздығына қарай үш қабатқа жіктеледі. Ең астында ауыр минералдар кесектері, ең үстіне жеңіл минерал кесектері, алол екеуінен де тұратын кесектердің тығыздығы екі аралықта болғандықтан олар ортаншы қабатқа орналасып, төсеніш ролін атқарады.

Жоғарыда ұсак кен байытылғанда үстіңгі және астыңғы қабаттардың машинадан үздіксіз қалай шыгарылатыны көрсетіледі. Мұндай жасанды төсеніш еш қайда кетпей үнемі тордың үстінде қалады. Ал ірі кесекті кен байытылғанда ортадағы қабат орнында қалмайды, олда үздіксіз шығарылып отырады. Ол жеке шығарылу үшін көпшілік жағдайда екі не үш камерадан тұратын отсадкалық машиналар қолданылады. Бірінші камерада тек астыңғы қабат бөлініп, жоғарғы қабаттар екінші камераға түседі. Мұнда орта тығыздықты кен кесектері астыңғы қабатқа жиналып, жеңіл кесектер үстіңгі қабатта болып, екі қабат жоғарыда көрсетілгендей (22-сурет, б) түрде бөлінеді.

Сурет -23. Ұсақ (а) және ірі кесекті (б) кенді отсадкалауда

ауыр фракцияның тор астына түсу жолдары

1-камера; 2-тор; 3-сусыздандырушы элеватор

Соның нәтижесінде бастапқы кеннен үш өнім алынады: ауыр фракция (концентрат), жеңіл фракция (қалдық) және орта тығыздықты фракция. Кейінгі фракцияны одан әрі құрамындағы минералдар ажыратылғанша ұсақтау не ұнтақтау қажет. Содан кейін байыту процесіне қайта түседі. Ал ауыр фракция даяр концентрат түрінде алынуы мүмкін. Егер оның сапасы төмен болса (тау жыныс минералдар құрамында көп болып) онда ұсақтап барып қайта байыту қажет.

Бастапқы кеннен үш өнімді бір камералық машиналарды қолданып алуға да болады. Ол үшін мысалы, алдымен кеннен тек ауыр фракция бөлініп, ал орта тығыздықты кесектерді жеңіл фракциямен бірге алады, бұл фракция екінші бір камералы машинада қайта байытылып жеңіл және орта тығыздықты фракцияларға бөлінеді. Не болмаса басында кеннен тек жеңіл фракция жеке бөлініп, ал ауыр фракциямен орта тығыздықты бір өнім түрінде алынады да екінші машинада қайта байытылып өзара белінеді. Бұл вариант өте тиімді. Себебі кенде тау-жыныс минералдар басым болады. Оларды ал дегенде бірден жеңіл фракция түрінде бөліп, қалдық ретінде шығарып тастағанда екінші фракцияның шығымы азаяды. Демек, кейінгі қосымша ұсатуға аз материал түседі. Ол үшін қолданылатын аппараттар саны азаяды, жалпы жұмсалатын шығын көлемі темендейді.

Технологиялық процесті жүргізгенде қойылатын мақсат неғұрлым бағалы затты концентратқа толығырақ бөлу және оның сапасының жоғары болуы, - демек концентратта тау-жыныс минералдарының аз қалуы қажет. Бұл мақсат негізінде концентраттың шығымын реттеу арқылы іске асады. Неғұрлым концентраттың шығымы көп болса, соғұрлым, әрине, бағалы зат көбірек алынады, бірақ оған керексіз минералдарда көбірек шығады, сапа төмендейді және керісінше. Сондықтан концентрат шығымы қандай дәрежеде болуы қажеттігі тәжірибе жүргізу арқылы анықтау керек. Анықталған шығым мөлшерін процес жүргізу кезінде дәл реттеп отыру қажет. Ол мақсат сол процеске әсер ететін барлық факторларды дұрыс реттеу арқылы орындалады. Енді қысқаша соларды талдайық.

Жоғарыда әр түйіршікке (кесекке) үш күш әсер ететіні керсетілді. Бірінші күш - кесектердің салмағы. Неғұрлым кіші және үлкен тығыздықты минералдар кесектерінің салмақтарының арасындағы айырмашылық үлкен болса соғұрлым олар бір бірінен жақсы бөлінетіні сөзсіз. Ол үшін әртүрлі минералдар кесектерінің диаметрі (яғни көлемі) бірдейлікке жақын болуы қажет.Сонда ғана олардың тығыздықтарының арасындағы айырмашылықтың ролі арта түседі. Осы шартқа қалай жетуге болады? Ол үшін бастапқы белгілі ірілікке дейін ұсатылған кен грохоттар қолдану арқылы әртүрлі ірілік кластарға бөлінеді. Сонда әр класс ішіндегі кесектердің диаметрлерінің арасындағы айырмашылық азая түседі де, олардың массаларының айырмашылығы арта түседі. Демек, ауырлық күші осылай реттеледі. Отсадкалау алдында жүргізілетін грохочение (елеу) процесі кенді байытуға дайындау процесі ретінде жүргізіледі.

Екінші фактор- судың жоғары бағыта қозғалу кезіндегі көтеру күші. Ол күш су қозгалғанда қандай қашықтыққа кетерілуі және бір минутта неше рет сондай қозғалысқа келетінімен анықталады. Осы екі жайдын өзара байланысы бар: неғұрлым үлкен қашықтыққа қозғалса, соғұрлым оның көтерілу жиілігі төмендейді. Көтерілу қашықтығы артқан сайын бұл күш артады, соның нәтижесінде пайда болатын тең әсерлі күштің бағыты горизонталь бағытқа жақындай түседі. Оның өзі астыңғы қабатка негізінен тек ауыр минералдар кесектері өтіп, жеңіл минералдар кесектерінің өтуіне мүмкіншілік азаяды. Қорыта айтсақ: фракцияның шығымы сонымен бірге бағалы зат шығымыда азаяды, бірақ оның сапасы артады және керісінше. Бұл факторды машинадағы арнаулы қондырғы арқылы реттеуге болады.

Үшінші фактор - кенмен бірге түсетін судың ағызу күші. Су шығыны артқан сайын ағызу күші өсіп кесектердің жылжуы қиындайды. Соның нәтижесінде тең әсерлі күштің бағыты горизонталь бағытқа жақындап ауыр фракцияның шығымы, оған бөлінетін бағалы зат шығымы азайып, ал сапасы артады. Егер су шығыны азайтылса онда барлығы керісінше өзгереді. Барлық машиналарда камера ішіне үнемі қосымша су беріліп отырады.

Төртінші фактор - жасанды төсеніш қабатының қалыңдығы. Оның қалыңдығы артқан сайын минерал түйіршіктерінің төменгі бағытта қозғалуына кедергі молаяды. Соның нәтижесінде төменгі қабатқа тек ең ауыр минералдар түйіршіктері ғана өтеді. Яғни, ауыр фракция және бағалы зат шығымы азаяды, ал сапа көтеріледі.

Бесінші фактор - ауыр не жеңіл фракциялардың шығымын олардың камерадан шығу жолдарын өзгерту арқыла көбейту не азайту. Ұсақ кен байытылса, әдетте, фракциялардың шығымы камерадан жеңіл фракция шығатын жерге орнатылған табалдырықтың биіктігін жоғарылату не төмендету арқылы реттеледі. Ол жоғарылатылса тор үстіндегі зат қабатының жалпы қалыңдығы артады. Түйіршіктердің горизонталь бағытта жылжу жылдамдығы азаяды да олардың төменгі қабатка түсуіне мүмкіншілік артады. Соның салдарынан жеңіл фракция шығымы азайып, ал ауыр фракция шығымы молаяды. Жеңіл фракция таза алынады да, ал ауыр фракцияға бағалы зат шығымы артады. Бірақ оның сапасы төмендейді.

Міне, технологиялық процестің көрсеткіштерін бірсыпыра факторларды өзгерту арқылы ретттеуге болады екен. Сондықтан олардың әр қайсысының мәнін жете білу керек. Іс жүзінде олардың бірнешеуін бірақ, не болмаса кейбіреуін ғана өзгерту арылы мақсатқа жетуге болады. Көбінде процесс үстінде үшінші және бесінші факторлар өзгертіледі. Себебі: оларды процесті тоқтатпай-ақ өзгертуге болады.

Отсадкалау машиналарының көп түрі белгілі. Бірақ барлығының жұмыс принципі бірдей. Олардың негізгі айырмашылығы камерадағы су әр қайсысында әртүрлі әдіспен жоғары-төмен қозғалысқа келтіріледі. Осы тұрғыдан олар мынадай типтерге бөлінеді: диафрагмалы, поршенді (қазір олар шығарылмайды), поршенсіз (ауа қысымымен жұмыс істейтіндер), қозғалмалы торлы және қозғалмалы түпті машиналар (24-сурет) Олардың барлыгының негізгі бөлшектері: камера, тор, суды қозғалысқа келтіретін қондырғылар және камера түбінен ауыр фракцияны шығаратын қондырғы. Көп типті машиналардың шығуына себеп болған жай кеннің ірілігін, оның минералдарының тығыздығын және тағы біраз қасиеттерінің ерекшеліктерін барынша ескеру мұқтаждығы болды.

Сурет-24. Отсадкалау машиналарының түрлерінің схемалы көріністері: а-диафрагмалы; б-поршенді; в-поршенсіз ауалы; г-қозғалмалы торлы; д-қозғалмалы түпті.

Қазіргі кезде отсадкалау машиналардың 90-нан астам конструкциялық түрлері белгілі. Олардың бір бірінен айырмашылығы келесі жайла